Naskah
Buhun
Déh nihan Carita
Parahiyangan. Sang Resi Guru mangyuga Rajaputra. Rajaputra miseuweukeun Sang
Kandiawan lawan Sang Kandiawati, sida sapilanceukan. Ngangaranan manéh
Rahiyangta Déwaraja. Basa lumaku ngarajaresi ngangaranan manéh Rahiyangta ri
Medangjati, inya Sang Layuwatang, nya nu nyieun Sanghiyang Watang Ageung.
Basana angkat sabumi jadi manik sakurungan, nu miseuweukeun pancaputra; Sang
Apatiyan Sang Kusika, Sang Garga Sang Mestri, Sang Purusa, Sang Putanjala inya
Sang Mangukuhan, Sang Karungkalah, Sang Katungmaralah, Sang Sandanggreba, Sang
Wretikandayun.
II
Hana paksi Si Uwur-uwur,
paksi Si Naragati, nyayang di titrayatra Bagawat Resi Makandria. Dihakan anakna
ku salakina. Diseuseul ku éwéna. Carék éwéna, "Papa urang, lamun urang teu
dianak, jeueung Bagawat Resi Makandria. Ditapa sotéh papa, ja hanteu
dianak." Carék Bagawat Resi Makandria, "Dianak ku waya, ja éwé ogé
hanteu." Ti inya carék Bagawat Resi Makandria, "Aing dék
leumpang ka Sang Resi Guru, ka Kéndan." Datang siya ka Kéndan. Carék Sang
Resi Guru, "Na naha
siya Bagawat Resi Makandria, mana siya datang ka dinih?" - "Pun
samapun, aya béja kami pun, kami ménta pirabieun pun. Kéna kami kapupulihan
ku Paksi Si Uwur-uwur, paksi Si Naragati, papa baruk urang hanteu di na
anak." Carék Sang Resi Guru, "Leumpang siya ti heula ka batur siya
deui, anaking Pwah Aksari Jabung, leumpang husir Bagawat Resi Makandria, na
pideungeuneun satapa, anaking." Leumpang Pwah Rababu, datang ka baturna,
teu diaku rabi. Nyeueung inya wedadari geulis, ti inya nyieun manéh Pwah
Manjangandara, na Bagawat Resi Makandria nyieun manéh Rakéyan Kebowulan, sida
pasanggaman. Carék Sang Resi Guru, "Étén anaking, Pwah Sanghiyang
Sri! Leumpang kita ngajadi ka lanceuk siya, ka Pwah Aksari Jabung." Ti
inya leumpang Pwah Sanghiyang Sri ngajadi, inya Pwah Bungatak Mangaléngalé.
III
Carék Sang Mangukuhan,
"Nam
adiing kalih, urang ngaboro leumpang ka tegal." Sadatang ka tengah tegal,
kasampak Pwah Manjangandara deung Rakéyan Kebowulan. Digérékeun ku sang
pancaputra; beunangna samaya, asing nu numbak inya ti heula, nu ngeunaan inya,
piratueun. Keuna ku tumbak Sang Wretikandayun, Kebowulan jeung Pwah
Manjangandara. Lumpat ka patapaanana, datang paéh. Dituturkeun ku Sang
Wretikandayun. Pwah Bungatak Mangaléngalé kasondong nginang deung Pwah
Manjangandara; ku Sang Wretikandayun dibaan pulang ka Galuh, ka Rahiyangta ri
Medangjati.
IV
Lawasniya adeg ratu lima
welas tahun, disilihan ku Sang Wretikandayun di Galuh, mirabi Pwah Bungatak
Mangaléngalé. Na Sang Mangukuhan nyieun manéh panghuma; Sang Karungkalah nyieun
manéh panggérék, Sang Katungmaralah nyieun manéh panyadap; Sang Sandanggreba
nyieun manéh padagang. Ku Sang Wretikandayun diadegkeun Sang Mangukuhan,
Rahiyangtang Kulikuli ; sang Karungkalah diadegkeun Rahiyangtang Surawulan ;
Sang Katungmaralah diadegkeun Rahiyangtang Pelesawi ; Sang Sandanggreba
diadegkeun Rahiyangtang Rawunglangit. Sang Wretikandayun adeg di Galuh. Ti inya
lumaku ngarajaresi, ngangaranan manéh Rahiyangta ri Menir. Basana angkat sabumi
jadi manik sakurungan, inya nu nyieunna Purbatisti. Lawasniya ratu salapan
puluh tahun. Disilihan ku Rahiyangtang Kulikuli, lawasniya ratu dalapan puluh
tahun. Disilihan ku Rahiyangtang Sarawulan, lawasniya ratu genep tahun,
katujuhna panteg kana goréng twah. Disilihan ku Rahiyangtang Rawunglangit,
lawasniya adeg ratu genep puluh tahun.
V
Disilihan ku Rahiyangtang
Mandiminyak. Seuweu Rahiyangta ri Menir, teluan sapilanceukan; anu cikal nya
Rahiyang Sempakwaja, adeg Batara Dangiyang Guru di Galunggung; Rahiyangtang
Kedul, adeg Batara Hiyang Buyut di Denuh; Rahiyangtang Mandiminyak adeg di
Galuh. Carék Sang Resi Guru, "Karunya aing ka Rahiyang Sempakwaja hanteu
diboga éwé. Anaking Pwah Rababu! Kita leumpang husir Rahiyang Sempakwaja,
kéna inya pideungeuneun siya satapa." Sang Resi ngagisik tipulung jadi
jalalang bodas, leumpang ngahusir Rahiyang Sempakwaja, eukeur melit. Carék
Rahiyang Sempakwaja, "Na naha
jalalang bodas éta ?" Top sumpit. Nya mana dihusir, dék nyumpit inya.
Kapanggih Pwah Rababu eukeur mandi di Sanghiyang Talaga Candana. Carék Rahiyang
Sempakwaja, "Ti mana kéh, éta nu mandi ?" Éta diléléd sampingna ku
sumpit. Beunang diléléd. Aya deungeunna Pwah Aksari kalih, tuluy lalumpatan ka
tegal. Pwah Rababu dicokot ku Rahiyang Sempakwaja, dipirabi, dikasiahan na Pwah
Rababu. Nya mana diseuweu, inya Rahiyang Purbasora, Rahiyang Demunawan, dwaan
sapilanceukan.
VI
Ngareungeu tatabeuhan
humung gumuruh tanpa parungon, tatabeuhan di Galuh. Pulang ka Galuh teter nu
ngigel. Sadatang ka buruan ageung, carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Sang
Apatih, na saha éta?" "Béjana nu ngigel di buruan ageung."
"Éta bawa sinjang saparagi, iweu kéh pamalaan aing. Téhér bawa ku kita
keudeukeudeu!" Leumpang sang apatih ka buruan ageung, dibaan ka kadatwan
na Pwah Rababu. Dipirabi ku Rahiyangtang Mandiminyak, dirabi kasiahan na Pwah
rababu. Diseuweu patemuan, dingaranan Sang Salah.
VII
Carék Rahiyang Sempakwaja,
"Rababu leumpang! Ku siya bwatkeun budak éta ka Rahiyangtang Mandiminyak.
Anteurkeun patemuan siya Sang Salahtwah." Leumpang Pwah Rababu ka Galuh.
"Aing dititah ku Rahiyang Sempakwaja mwatkeun budak éta, beunang siya
ngeudeungeudeu aing téh." Carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Anak aing
tu kita, Sang Salah." Carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Sang Apatih,
ku siya teundeun kana jambangan. Bawa ka tegal!" Dibawa ku sang apatih ka
tegal, sapamungkur sang apatih, ti tegal metu ikang aprama tog ka langit,
kabireungeuh ku Rahiyangtang Mandiminyak. "Sang Apatih, husir deui
teundeun siya, budak ta!" Dihusir ku sang apatih ka tegal, kasondong
hirup. Dibaan ka hareupeun Rahiyangtang Mandiminyak. Dingaranan Sang Sénna.
VIII
Lawasniya ratu tujuh
tahun. Na Rahiyangtang Mandiminyak disilihan ku Sang Séna. Lawasniya ratu tujuh
tahun, disilih-jungkat ku Rahiyang Purbasora. Na Sang Séna diintarkeun ka
Gunung Marapi, diseuweu Rakéyan Jambri. Ageung sakamantrian, lunga ka
Rahiyangtang Kedul, ka Denuh, ménta dibunikeun. Carék Rahiyangtang Kedul,
"Putu aing mumul kapangkukan ku siya, sugan siya kanyahoan ku ti Galuh.
Leumpang siya husir Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan,
deung anak saha tu siya?" Carék Rakéyan Jambri, "Aing anak Rahiyang
Sang Séna. Dijungkat, diintarkeun ku Rahiyang Purbasora." "Lamun
kitu, mawa boga kami ngasuhan. Ngan mulah mo sambut samaya aing. Moga ulah
meunang prangan; lamun siya ngalaga prang ka kami. Ngan siya leumpang
maratkeun, husir Tohaan di Sunda." Sadatang ka Tohaan di Sunda, tuluy
dipulung minantu ku Tohaan di Sunda. Ti inya ditinggalkeun, ngahusir Rabuyut
Sawal. Carék Rabuyut Sawal, "Saha siya?" "Aing pun seuweu Sang
Séna. Aing nanyakeun pustaka bawa Rabuyut Sawal. Eusina ma ratuning bala
sariwu; pakeun séda, pakeun sakti, paméré Sang Resi Guru." Dibikeun ku
Rabuyut Sawal. Ti inya pulang ka Galuh Rakéyan Jambri. Tuluy diprang deung
Rahiyang Purbasora. Paéh Rahiyang Purbasora. Lawasniya ratu tujuh tahun.
Disilihan ku Rakéyan Jambri, inya Rahiyang Sanjaya.
IX
Carék Rahiyang Sanjaya,
"Sang Apatih, leumpang siya, nanya ka Batara Dangiyang Guru ku
piparintaheun urang inih!" Sadatang sang apatih ka Galunggung, carék
Batara Dangiyang Guru, "Na naha
béja siya, Sang Apatih?" "Pun, kami dititah ku Rahiyang Sanjaya ménta
piparintaheun, adi Rahiyang Purbasora." Hanteu dibikeun ku Batara
Dangiyang Guru. Carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang Sanjaya, leumpang
nyandogé manéh. Éléhkeun Guruhaji Pagerwesi, éléhkeun Guruhaji Mananggul,
éléhkeun Guruhaji Tepus, éléhkeun Guruhaji Balitar. Lunga Rahiyang Sanjaya ;
éléhkeun Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan. Nyandogé na
kasaktian, kénana ta Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan,
hanteu kawisésa Dangiyang Guru. Mana ingéléhkeun, inya sakti." Rahiyang
Sanjaya ka Kuningan, tuluy diprang. Éléh Rahiyang Sanjaya. Digérékan, teka ring
loh Kuningan, undur Rahiyang Sanjaya. "Dara aing para dinih, digérékan.
Éléh pun kami." Ti inya pulang deui ka Galuh, Rahiyang Sanjaya. Sang
Wulan, Sang Tumanggal pulang deui ka Arilé. Rahiyang Sanjaya tuluy marék ka
Batara Dangiyang Guru. Carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang Sanjaya, naha béja siya datang ka
dinih?" "Aya pun béja kami, pun kami dipiwarang, éléh pun kami, supén
pun kami. Kami meunang ku jadi, pun gumanti diboroan ku Sang Wulan, Sang
Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan." Pulang deui Rahiyang Sanjaya ka
Galuh.
X
Carék Sang Wulan, Sang
Tumanggal, Sang pandawa ring Kuningan, "Mawa pisajieun leumpang ka
Galunggung, widihan sajugala ma, palangka wulung, munding satempahan, bras
sapadangan." Sateka siya ka Galunggung, mandeg ring Pakembangan. Kasondong
ku Pakembangan, majar ka Batara Dangiyang Guru. Carék Dangiyang Guru, "Naha béja siya ?"
"Pun Batara Dangiyang Guru! Aya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa di Kuningan." "Bagéa amat, siya datang ka dinih. Leumpang
siya ka Galuh. Ala Rahiyang Sanjaya, mangka mawa pisajieun; widihan sajugala
ma, saha palangka wulung, munding satémpahan, kawali wesi, bras
sapadangan." Sadatang siya ka Galuh, carék Rahiyang Sanjaya, "Naha béja siya,
Pakembangan?" "Kami pun disuruh ku Dangiyang Guru. Rahiyang Sanjaya
mangka nu sangkep mawa pisajieun. Aya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa
ring Kuningan." Lunga Rahiyang Sanjaya. Téka ri hareupeun Dangiyang Guru,
carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang Sanjaya! Lamun kawisésa ku siya
Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan, aing nurut carék siya.
Ja beunang ku aing kawisésa, turut carékéng! Ja aing wenang nuduh tan katuduh.
Ja aing anak déwata." Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring
Kuningan kawisésa ku Batara Dangiyang Guru. Sang Wulan dijieun Guruhaji
Kajaron. Sang Tumanggal dijieun Guruhaji Kalanggara di Balamoha. Sang Puki jadi
Guruhaji Pagerwesi. Sang Manisri dijieun Buyuthadén Rahaséa, di Puntang. Buyuthadén
Tunjungputih di Kahuripan. Buyuthadén Sumajajah di Pagajahan. Buyuthadén
Pasugihan di Batur. Buyuthadén Padurungan di Lembuhuyu. Buyuthadén Darongdong
di Balaraja. Buyuthadén Pager gunung di Muntur. Buyuthadén Muladarma di
Parahiyangan. Buyuthadén Batutihang di Kuningan.
XI
Rahiyang Sanjaya kawekasan
ring Medang. Ratu ring Galuh, Sang Seuweukarma. Ikang ari ratu Galuh, mananem
sarwijagih Dadalem gawey puja, lilir désa, séwabakti ring Batara Upati.
Rahiyangtang Wéréh, maka siya dingaran Rahiyangtang Wéréh, masa siya tinggal
anak sapilanceukan. Rahiyangtang Kedul wurung ngadeg haji, kena rohang, ja
mangka ngaran Rahiyang Sempakwaja. Rahiyangtang Kedul wurung ngadeg ratu kena
kemir, ngaran mangadeg Wikuraja. Siya jadi Tohaan di Kuningan, anakna ditapa, tu
siya seuweu Rahiyang Sempakwaja. Ujar Rahiyang Sanjaya, "Sama sanak ring
aing aki! Lamun kitu ma karah. Ulah anggeus narahan aing aki, sang
apatih!" Ujar sang apatih, "Mangka dapet deui urang nyayangan
Sanghiyang Darmasiksa, mulah mo déngé!" Carékna patih kalih ka Rahiyang
Sanjaya, "Lamun dék jaya prangrang, mangkat ti Galuh!" Prangrang ka
Mananggul, éléh sang ratu Mananggul, Pwanala panulak sanjata. Tuluy ka
Kahuripan, diprangrang, éléh Kahuripan, na Rahiyangtang Wulukapeu nungkul.
Tuluy ka Kadul, diprangrang, éléh Rahiyang Supena, nungkul. Tuluy ka Balitar,
diprang, éléh sang ratu Bima. Ti inya Rahiyang Sanjaya nyabrang ka désa Malayu.
Diprang di Kemir, éléh Rahiyangtang Gana. Diprang deui ka Keling, éléh Sang
Sriwijaya. Diprangrang ka Barus, éléh Ratu Jayadana. Diprang ka Cina, éléh
Patih Sarikaladarma. Pulang Rahiyang Sanjaya ka Galuh ti sabrang. Ndéh
humeneng.
XII
Rahiyangtang Kuku, Sang
Seuweukarma diArile, diheueumdeungna para patih; gusti winekasan pangajaran
kaparamartan. "Nam urang marek, mawa tanggung ka Rahiyang Sanjaya. Mupu
omas sakati, gangsal (buhniya), bawaeun urang ka Rahiyang Sanjaya." Ti
inya diheueum deui di Galuh deu(ng) para patih kali(h). "Nam, urang nyieun
labur di jalan gedé pakeun nyungsung Sang Seuweukarma, ja turut Rahiyangtang
Kuku." Sateka ka sisi(m)pang(an) ka Galuh deung ka Galunggung, disungsung,
disocaan. Ujar Rahiyangtang Kuku, "Sang apatih, bawa kami marék ka
Rahiyang Sanjaya. Ornas sakati, gangsal boéhniya." Ujar sang apatih,
"Pun Tohaan! Hanteu dipilarang na omas na beusi ku Rahiyang Sanjaya,
hengan huripna urang réa dipilarang." Andéh kahimengan Rabiyangtang Kuku,
pulang deui ka Arile. Diheueum deungna para patih kalih. Ujar Rahiyangtang
Kuku, "Na naha
pakeun urang bakti ka Rahiyang Sanjaya?"
XIII
Sakitu ménakna, ini tangtu
Rahiyang Sempakwaja. Ndéh nihan ta ujar Rahiyangtang Kuku, lunga ka Arile,
ngababakan na Kuningan. Kareungeu ku Rahiyangtang Kuku, inya Sang Seuweukarma
ngadeg di Kuningan, seuweu Rahiyang Sempakwaja; ramarénana pamarta ngawong rat
kabéh. Dayeuh paradayeuh, désa paradésa, nusa paranusa. Ti KeIing bakti ka
Rahiyangtang Kuku: Rahiyangtang Luda di
Puntang. Rahiyangtang Wulukapeu di Kahuripan. Rahiyangtang Supremana di Wiru.
Rahiyang Isora di Jawa. Sang ratu Bima di Bali. Di kulon di Tungtung Sunda nyabrang
ka désa Malayu: Rahiyangtang Gana ratu di Kemir. Sang Sriwijaya di Malayu. Sang
Wisnujaya di Barus. Sang Brahmasidi di Keling. Patihnira Sang Kandarma di
Berawan. Sang Mawuluasu di Cimara-upatah. Sang Pancadana ratu Cina. Pahi
kawisésa, kena inya ku Rahiyangtang Kuku. Pahingadegkeun haji sang manitih
Saunggalah. Pahi ku Sang Seuweukarma kawisésa, kena mikukuh tapak Dangiyang
Kuning. Sangucap ta Rahiyang Sanjaya di Galuh, "Kumaha sang apatih,
piparéntaheun urang ?. Hanteu di urang dipikulakadang ku Rahiyangtang Kuku.
Sang apatih, leumpang, dugaan ku kita ka Kuningan. Sugan urang dipajar koyo ilu
dina kariya, ja urang hanteu dibéré nyahoan, daék lunga." Sang patih teka
maring Kuningan, marék ka kadaton, umun bakti ka Rahiyangtang Kuku. Ujar Rahiyangtang
Kuku, "Deuh sang apatih, na naha
na béja kita, mana kita datang ka dinih?" Ujar sang apatih, "Kami pun
dititahan Rahiyangtang Sanjaya. Disuruh ngadugaan ka dinih. Saha nu diwastu
dijieun ratu?" Carék Rahiyangtang Kuku, "U sang apatih, yogya aing
diwastu dijieun ratu ku na urang réa. Ngan ti Rahiyang Sanjaya ma hanteu nitah
ku dék kulakadang deung hamo ka kami, ja bogoh maéhan kulakadang baraya. Ja
aing ogé disalahkeun ka Kuningan ku Rahiyang Sempakwaja. Aing beunang Rahiyang
Sempakwaja nyalahkeun ka Kuningan ini. Mana aing mo dijaheutan ku Rahiyang
Sanjaya." Pulang deui sang apatih ka Galuh. Ditanya ku Rahiyang Sanjaya,
"Aki, kumaha carék Rahiyangtang Kuku ka urang?" "Pun Rahiyang
Sanjaya! Rahiyangtang Kuku teu meunang tapana. Mikukuh Sanghiyang Darma kalawan
Sanghiyang Siksa. Nurut talatah Sang Rumuhun, gawayangkeun awak carita.
Boh kéh ku urang turut tanpa tingtimanana. Biyaktakeun ku urang, ja urang sarwa
kaputraan, urang deung Tohaan pahi anak déwata. Ndéh inalap pustaka ku Rahiyang
Sanjaya. Sadatang inungkab ikang pustaka. Sabdana tangkarah, "Ong awignam
astu krétayugi balem raja kretayem rawanem sang tata dosamem, sewa ca kali cab
pratesora sang aparanya ratuning déwata sang adata adininig ratu déwata sang
sapta ratu na caturyuga." "Dah umangen-angen ta Sang Resi Guru sidem
magawéy Sang Kandiawan lawan Sang Kandiawati. Mangkana manak Rahiyangtang
Kulikuli, Rahiyangtang Surawulan, Rahiyangtang Pelesawi. Rahiyangtang
Rawunglangit, kamiadi Sang Wretikandayun. Sang Wretikandayun mangka manak
Rahiyangtang Sempakwaja, Rahiyangtang Mandiminyak. Rahitangtang Mandiminyak
mangka manak Sang Séna, Rahiyang Sang Séna mangka manak Rahiyang Sanjaya."
Bo geulisan Dobana bawa bahetra piting deupa, bukana bwatan sarwo sanjata.
"Urang ka nusa Demba!" Data sira lunga balayar. Kareungeu ku Sang
Siwiragati. Dek mwatkeun Pwah Sang kari Pucanghaji Tunjunghaji ditumpakkeun
dina liman putih. Dék ngajangjang turut buruan; momogana teka Rahiyangtang
Kuku, Sang Seuweukarma ka nusa Demba, tuluy ka kadatwan, calik tukangeun Sang
Siwiragati. Rahiyangtang Kuku dihusir ku liman putih, lumpat ka buruan mawa
Pwah Sangkari. Hanteu aya pulang deui ka kadatwan liman putih ta, bakti ka
Rahiyangtang Kuku. Pulang deui Rahiyangtang Kuku ka Arile, dibawa na liman
putih deung Pwah Sangkari. Manguni : "Naha hanteu omas saguri, sapetong, sapaha
sapata-payan?" Tuluy ka Galuh ka Rahiyang Sanjaya, hanteu sindang ka
Arile. Dibawa na liman putih, dirungkup ku lungsir putih tujuh kayu diwatang ku
premata mas mirah komara hinten. Datang siya ti désa Demba, tuluy ka kadatwan.
Sateka Rahiyangtang Kuku ring kadaton, mojar ka Rahiyang Sanjaya. naha suka mireungeuh
liman putih. Tanyana: "Mana?" "Tuluy dipitutunggangan,
diaseukeun Pwah Sangkari ka Rahiyang Sanjaya. Sateka ring dalem hanteu pulang
deui. Dah Rahiyang Sanjaya: "Naha
tu karémpan? Aing ayeuna kreta, aing deung bapangku, Rahiyangtang Kuku, Sang
Seuweukarma. Hanteu ngalancan aing ayeuna. Ajeuna nu tangkarah : "Alas
Dangiyang Guru di tengah, alas Rahiyang Isora di wétan paralor Paraga deung
Cilotiran, ti kulon Tarum, ka kulon alas Tohaan di Sunda." Dah sedeng
pulang Rahiyangtang Kuku ka Arile, sadatang ka Arile panteg hanca di
bwana, ya ta sapalayaga dirgadisi lodah. Mojar Rahiyang Sanjaya, ngawarah
anaknira Rakéan Panaraban, inya Rahiyang Tamperan: "Haywa dék nurutan
agama aing, kena aing mretakutna urang réya." Lawasniya ratu salapan
tahun, disiliban ku Rahiyang Tamperan.
XV
Tembey Sang Resi Guru
ngayuga taraju Jawadipa, taraju ma inya Gulunggung, Jawa ma ti wétan. Di pamana
Sunda hana pandita sakti, ngaraniya Bagawat Sajalajala, pinejahan tanpa dosa.
Mangjanma inya Sang Manarah, anak Rahiyang Tamperan, dwa sapilanceukan
denung Rahiyang Banga. Sang Manarah males hutang; Rahiyang Tamperan sinikep
deneng anaknira. Ku Sang Manarah dipanjara wesi na Rahiyang Tamperan. Datang
Rahiyang Banga, ceurik, teher mawakeun sekul kana panjara wesi, kanyahoan ku
Sang Manarah. Tuluy diprangrang deung Rahiyang Banga. Keuna mukana Rahiyang
Banga ku Sang Manarah. Ti inya Sang Manarah adeg ratu di Jawa pawwatan. Carék
Jawana, Rahiyang Tamperan lawasniya adeg ratu tujuh tahun, kena twah siya bogoh
ngarusak nu ditapa, mana siya hanteu heubeul adeg ratu. Sang Manarah, lawasniya
adeg ratu dalapanpuluh tahun, kena rampés na agama. Sang Manisri lawas adeg
ratu geneppuluh tahun, kena isis di Sanghiyang
Siksa. Sang Tariwulan lawasniya ratu tujuh tahun. Sang Welengan lawasniya ratu
tujuh tahun.
XVI
Ndéh nihan tembey Sang
Resi Guru miseuweukeun Sang Haliwungan, inya Sang Susuktunggal nu munar na
Pakwan reujeung Sanghiyang Haluwesi, nu nyaeuran Sanghiyang Rancamaya. Mijilna
ti [42] Sanghiyang Rancamaya : "Ngaran kula ta Sang Udubasu, Sang
Pulunggana, Sang Surugana, ratu hiyang banaspati." Sang Susuktunggal
inyana nu nyieunna palangka Sriman Sriwacana Sri Baduga Maharajadiraja, ratu
haji di Pakwan Pajajaran. Nu mikadatwan Sri – bima -untarayanamadura -
suradipati, inyana pakwan Sanghiyang Sri Ratudéwata. Kawekasan Sang
Susuktunggal, pawwatanna lemah suksi, lemah hadi, mangka premana raja utama.
Lawasniya ratu saratus tahun.
XVII
Rahiyang Banga lawasnia
ratu tujuh tahun, kena twah siya, mo makéyan agama bener. Rakéyanta ri Medang
lawasniya adeg ratu tujuh tahun. Rakéyanta Diwus lawasniya ratu opatlikur
tahun. Rakéyanta Wuwus lawasniya ratu tujuhpuluhdua tahun. Sang lumahing Hujung
Cariang, lawasniya ratu telu tahun, kaopatna panteg kena salah twah, daék ngala
éwé sama éwé. Rakéyan Gendang lawaniya ratu telulikur tahun. Déwa Sanghiyang
lawasniya ratu tujuh tahun. Prebu Sanghiyang lawasniya ratu sawelas tahun.
Prebu Ditiya Maharaja lawasniya ratu tujuh tahun. Sang lumahing Winduraja
lawasniya ratu telulikur tahun. Sang lumahing Kreta lawasniya ratu
salapanpuluhdua tahun, kena mikukuh na twah rampés, turun na kretayuga.
Disiliban deui ku Sang lumahing Winduruja, teu heubeul adeg, lawasniya ratu dalapanwelas
tahun. Disilihan deui ku Sang Rakéyan Darmasiksa, pangupatiyan Sanghiyang
Wisnu, inya nu nyieun sanghiyang binayapanti, nu ngajadikeun para kabuyutan ti
sang rama, ti sang resi, ti sang disri, ti sang tarahan, tina parahiyangan. Ti naha bagina? Ti sang wiku
nu ngawakan jati Sunda, mikukuh Sanghiyang Darma ngawakan Sanghiyang Siksa.
Lawasniya ratu saratuslimapuluh tahun. Manak Sang lumahing Taman
lawasniya ratu genep tahun. Manak deui Sang lumahing Tanjung, lawasnija ratu
dalapan tahun. Manak Sang lumahing Kikis, lawasniya ratu dwalikur tahun. Sang
lumahing Kiding, lawasniya ratu sapuluh tahun. Manak Aki Kolot, lawasniya ratu
sapuluh tahun.
XVIII
Manak deui Prebu Maharaja,
lawasniya ratu tujuh tahun, kena kabawa ku kalawisaya, kabancana ku seuweu
dimanten, ngaran Tohaan. Mundut agung dipipanumbasna. Urang réya sangkan
nu angkat ka Jawa, mumul nu lakian di Sunda. Pan prangrang di Majapahit. Aya na
seuweu Prebu, wangi ngaranna, inyana Prebu Niskalawastu Kancana nu surup di
Nusalarang ring giri Wanakusuma. Lawasniya ratu saratusopat tahun, kena rampés
na agama, kretajuga. Tandang pa ompong jwa pon, kenana ratu élé h ku satmata.
Nurut nu ngasuh Hiyang Bunisora, nu surup ka Gegeromas. Batara Guru di Jampang.
Sakitu nu diturut ku nu mawa lemahcai. Batara Guru di Jampang ma, inya nu
nyieun ruku Sanghiyang Pak é, basa nu wastu dijieun ratu. Beunang nu pakabrata
séwaka ka d éwata. Nu di tiru ogé paké Sanghiyang Indra, ruku ta. Sakitu, sugan
aya nu d ék nurutan inya twah nu surup ka Nusalarang. Daé k él éh ku satmata.
Mana na kretajuga, él éh ku nu ngasuh. Nya mana sang rama énak mangan, sang
resi é nak ngaresisasana, ngawakan na purbatisti, purbajati. Sang disri énak
masini ngawakan na manusasasana, ngaduman alas pari-alas. Ku b éét hamo diukih,
ku gedé hamo diukih. Nya mana sang Tarahan énak lalayaran ngawakan
manu-rajasasana. Sanghiyang apah, teja, bayu, akasa, sangbu
énak-énak,ngalungguh di sanghiyang Jagatpalaka. Ngawakan sanghiyang rajasasana,
angadeg wiku énak di Sanghiyang Linggawesi, brata siya puja tanpa lum. Sang
wiku énak ngadéwasasana ngawakan Sanghiyang Watang Ageung, énak ngadeg
manu-rajasuniya. Tohaan di Galuh, inya nu surup di Gunungtiga. Lawasniya ratu
tujuh tahun, kena salah twah bogoh ka é stri larangan ti kaluaran.
XIX
Disilihan ku Prebu,
naléndraputra premana, inya Ratu Jayadéwata, sang mwakta ring Rancamaya,
lawasniya ratu telu puluh salapan tahun. Purbatisti, purbajati, mana mo
kadatangan ku musuh ganal, musuh alit. Suka kreta tang lor, kidul, kulon,
wétan, kena kreta rasa. Tan kreta ja lakibi dina urang réya, ja loba di
Sanghiyang Siksa.
XX
Disilihan inya ku Prebu
Surawisésa, inya nu surup ka Padaré n, kasuran, kadiran, kuwamén. Prangrang
limawelas kali hanteu éléh, ngalakukeun bala sariwu. Prangrang ka Kalapa deung
Aria Burah. Prangrang ka Tanjung. Prangrang ka Ancol kiyi. Prangrang ka
Wahanten girang. Prangrang ka Simpang. Prangrang ka Gunungbatu. Prangrang ka
Saungagung. Prangrang ka Rumbut. Prangrang ka Gunung. Prangrang ka Gunung
Banjar. Prangrang ka Padang.
Prangrang ka Panggoakan. Prangrang ka Muntur. Prang rang ka Hanum. Prangrang ka
Pagerwesi. Prangrang ka Medangkahiyangan. Ti inya nu pulang ka Pakwan deui.
hanteu nu nahunan deui, panteg hanca di bwana. Lawasniya ratu opatwelas tahun.
XXI
Prebu Ratudé wata, inya nu
surup ka Sawah-tampian-dalem. Lumaku ngarajaresi. Tapa Pwah Susu. Sumbé lé han
niat tinja bresih suci wasah. Disunat ka tukangna, jati Sunda teka. Datang na
bancana musuh ganal, tambuh sangkané. Prangrang di burwan ageung. Pejah Tohaan
Saréndét deung Tohaan Ratu Sanghiyang. Hana pandita sakti diruksak, pandita di
Sumedeng. Sang panadita di Ciranjang pinejahan tanpa dosa, katiban ku tapak
kikir. Sang pandita di Jayagiri Iinabuhaken ring sagara. Hana sang pandita
sakti hanteu dosana. Munding Rahiyang ngaraniya linabuhaken ring sagara tan
keneng pati, hurip muwah, moksa tanpa tinggal raga teka ring duniya.
Sinaguhniya ngaraniya Hiyang Kalingan. Nya iyatnajatna sang kawuri, haywa ta
sira kabalik pupuasaan. Samangkana ta précinta. Prebu Ratudé wata, lawasniya ratu
dalapan tahun, kasalapan panteg hanca dina bwana.
XXII
Disilihan ku Sang Ratu
Saksi Sang Mangabatan ring Tasik, inya nu surup ka Péngpéléngan. Lawasniya ratu
dalapan tahun, kenana ratu twahna kabancana ku estri larangan ti kaluaran deung
kana ambutéré. Mati-mati wong tanpa dosa, ngarampas tanpa prégé, tan bakti ring
wong-atuha, asampé ring sang pandita. Aja tinut dé sang kawuri, polah sang
nata. Mangkana Sang Prebu Ratu, carita inya.
XXIII
Tohaan di Majaya alah
prangrang, mangka tan nitih ring kadatwan. Nu ngibuda Sanghiyang Panji, mahayu
na kadatwan, dibalay manelah taman mihapitkeun dora larangan. Nu migawe
bale-bobot pituweJas jajar, tinulis pinarada warnana cacaritaan.
XXIV
Hanteu ta yuga dopara
kasiksa tikang wong sajagat, kreta ngaraniya. Hanteu nu ngayuga sanghara,
kreta, kreta. Dopara luha gumenti tang kali. Sang Nilak éndra wwat ika sangké
lamaniya manggirang, lumekas madumdum cereng. Manga nugraha weka, hatina nunda
wisayaniya, manurunaken pretapa, putu ri patiriyan. Cai tiningkalan nidra wisaya
ning baksa kilang. Wong huma darpa mamangan, tan igar yan tan pepelakan.
Lawasniya ratu kampa kalayan pangan, ta tan agama gayan kewaliya mamangan
sadirasa nu surup ka sangkan beunghar. Lawasniya ratu genepwelas tahun.
XXV
Disilihan ku Nusiya Mulia.
Lawasniya ratu sadewidasa, tembey datang na prebeda. Bwana alit sumurup ring
ganal, metu sanghara ti Selam. Prang ka Rajagaluh, élé h na Rajagaluh. Prang ka
Kalapa, él éh na Kalapa. Prang ka Pakwan, prang ka Galuh, prang ka Datar, prang
ka Madiri, prang ka Paté gé, prang ka Jawakapala, él éh na JawakapaJa. Prang ka
Galé lang. Nyabrang, prang ka Salajo, pahi éléh ku Selam. Kitu, kawisésa ku
Demak deung ti Cirebon, pun.
***
rahiang Banga lawasna ngadeg ratu tujuh taun, lantaran polahna hanteu
didasarkeun kana adat kabiasaan anu bener. - Rakean di Medang lilana ngadeg ratu
tujuh taun. - Rakeanta Diwus lilana jadi ratu opatlikur taun. - Rakeanta Wuwus
lilana jadi ratu tujuhpuluh dua taun. - Nu hilang di Hujung Cariang lilana jadi
ratu taun, kaopatna teu cucud, lantaran salah lampah, daek ngala awewe ku awewe. - Rakean Gendang lilana jadi ratu
tilulikur taun. - Dewa Sanghiang lilana jadi ratu tujuh taun. - Prebu Sanghiang
lilana jadi ratu sawelas taun. - Prebu Datia Maharaja lilana jadi ratu tujuh
taun.
Prasasti Cibadak
Batu
tersebut saat ini disimpan di Musium pusat, diberi nomor D-73, D-96, D-97 dan
D-98.
D 73 :
//O// ''Swasti shakawarsatita 952
karttikamasa tithi dwadashi shuklapa-
ksa. ha. ka. ra. wara tambir. iri-
ka diwasha nira prahajyan sunda ma-
haraja shri jayabhupati jayamana-
hen wisnumurtti samarawijaya shaka-
labhuwanamandaleswaranindita harogowardhana wikra-
mottunggadewa, ma-''
D 96 :
gaway tepek i purwa sanghyang tapak
ginaway denira shri jayabhupati prahajyan
sunda. mwang tan hanani baryya baryya cila. I
rikang lwah tan pangalapa ikan sesini lwah.
Makahingan sanghyang tapak wates kapujan
i hulu, i sor makahingan ia sanghyang tapak
wates kapujan i wungkalagong kalih
matangyan pinagawayaken pra-
sasti pagepageh. mangmang sapatha.'
D 97 :
sumpah denira prahajyan
sunda. lwirnya nihan.
D 98 :
indah ta kita kamung hyang
hara agasti phurbba
daksina paccima uttara
agniya neri-
ti bayabya aicanya
urddhadah rawi caci patala jala
pawana
hutanasanapah bhayu akaca
teja sanghyang mahoratra
saddhya yaksa raksa-
sapicara preta sura garuda
graha kinara mahoraga
catwara lokapala
yama baruna kuwera bacawa
mwang putra dewata pan-
ca kucika nandiwara
mahakala du-
rggadewi ananta surindra
anakta hyang kalamrtyu
gana bhuta sang prasidha
milu manarira
umasuki sarwwajanma ata
regnyaken iking sapatha
samaya sumpah pamangmang
na lebu ni pa-
duka haji i sunda irikita
kamung hyang kabeh .......
paka-
dya umalapa ikan .......
i sanghyang tapak ya
patyananta ya kamung hyang
denta
t patiya siwak kapalanya
cucup uteknya belah dada
mya imun rahnya
rantan ususnya wekasaken
pranantika ......
...... i sanghyang kabeh
tawathana wwang baribari
cila irikang Iwah i
sanghyang tapak apan
iwak pakan parnnahnya
kapangguh i sanghyang ...
..... maneh kaliliran
paknanya kateke dlaha ning
dlaha ....
.... paduka haji sunda
umade-
makna kadarman .... ing
samangkana wekawet
paduka haji sunda sanggum
nti ring kulit kata
karmanah ing kanang ...
... i sanghyang tapak
makatepa
iwah watesnya i hulu i
sanghyang tapak i ....
...... i hilir mahingan i-
Rikang ..... umpi ing
wungkal gde kalih. I
Wruhhanta kamung
hyang kabeh.
Kaping telu iku rara,
deng penther ing tingal
jati,
deng awas ajalullah,
kang luhur enggonira
balik,
parwa sukma sajati,
ing mangko sukma sumurup,
maring jasmani nira,
ajir balik sukma sajati,
antepena dingin sukma
mangko sukma.
Naskah
Kuningan
Besuk ya
sukma wisesa,
orana lian
maning,
kaping pate
iku rara,
deng idhep
patuting pati,
titipaning
yang widhi,
pakon cegah
lan pitutur,
kinon idhep
anembah,
olekena iku
nini,
maring kang
due titipan dipun pasrah.
Sakehing pangidhep pira,
serahena
ming kang den idhepi,
terusana ing
sipat,
dingin idhep
mangko uning,
ing besuk
apa maning,
ora lian
idhep iku,
kaping
limane rara,
leburing
papan lan tulis,
dipun teges paworing
badan lan nyawa.
Paworing nyawa lan rasa,
tunggal ing
dzat jati,
terusana
sipat nira,
leburing
badan dumadi,
kari nyawa
ruhani,
leburing
nyawa tumulus,
